Niezbędnik gimnazjalisty: Słowotwórstwo

Wszystkie wyrazy dzielimy na:

a) wyrazy nie pochodzące od innych wyrazów – niepodzielne słowotwórczo; są to wyrazy podstawowe, np. las, dom, kot, budynek (zawiera tylko znaczenie budynek, cząstka –ek nie ma tu odrębnego znaczenia);

b) wyrazy pochodzące od innych wyrazów – podzielne słowotwórcze; są to wyrazy pochodne, np. dom-ek, rącz-ka, kot-ek.

• WYRAZ PODSTAWOWY (podstawa słowotwórcza) - wyraz, od którego został utworzony inny wyraz – pochodny, np. pisać dla wyrazu pochodnego napisać ; kot -> kot-ek; mod-a -> mod-ny. Z tego wynika, że wyraz podstawowy to część wspólna wyrazu pochodnego i podstawowego.

• WYRAZ POCHODNY - wyraz utworzony od wyrazu podstawowego, np. napisać od wyrazu podstawowego pisać; napis od wyrazu podstawowego napisać

Jeden wyraz może być jednocześnie (dla różnych wyrazów) wyrazem podstawowym i pochodnym, np. pisać -> napisać -> napis.

• OBOCZNOŚCI RDZENIA – wymiany głosek w rdzeniu, np. księga -> książka

• RDZEŃ - najmniejsza znacząca część wyrazu, wspólna wszystkim wyrazom pokrewnym.

W rdzeniu mogą zachodzić oboczności :

a) samogłoskowe – e:o, e:a, o:ó, itp.,

b) współgłoskowe – sz:ch, r:rz, k:cz, itp.

WAŻNE !
Rdzeń mimo drobnych różnic brzmieniowych ma zawsze takie samo znaczenie np., latać - lecieć, lotka, lotnik, polecieć, latający, samolot, ale nie ulotka.

• TEMAT - część wyrazu odmiennego, która pozostaje niezmienna w trakcie odmiany tego wyrazu.

• FORMANT - cząstka, za pomocą której tworzymy nowy wyraz

Rodzaje formantu:

a) przyrostki – występują po temacie słowotwórczym np. dom -> dom-ek; piec -> piec-yk

b) przedrostki – występują przed tematem słowotwórczym np. jeść -> z-jeść; za-notować

c) wrostki – występują wewnątrz tematu słowotwórczego np. wod-o-lot; zlew-o-zmywak

d) formanty zerowe – występują w rzeczownikach utworzonych od czasowników według schematu biegać -> bieg

• WYRAZY POKRWNE – grupa wyrazów, które mają wspólny rdzeń (np. lód, lodówka, lodowisko; mit, mitologia, mity, mitolog, mityczny, mitomania, mitoman, mitologiczny).

• RODZINA WYRAZÓW – wszystkie wyrazy pokrewne, mające wspólny rdzeń (np. wyraz dom ma bardzo liczną rodzinę – domek, domeczek, domowy, domownik, zadomowić się, zadomowiony, domostwo, domisko i inne).

ETAPY ANALIZY SŁOWOTWÓRCZEJ:
1. Znalezienie i wskazanie wyrazu podstawowego (podstawy słowotwórczej).

2. Sprawdzenie czy wyraz jest pochodni, czyli czy można sformułować dla niego definicję (parafrazę słowotwórczą).

3. Wyodrębnienie w wyrazie pochodnym tematu słowotwórczego i formantu.

4. Podanie oboczności głosek w podstawie słowotwórczej.

UWAGA !

Ustalając granicę pomiędzy tematem słowotwórczym a formantem należy pamiętać, że podczas analizy słowotwórczej odłączamy końcówki fleksyjne oraz zakończenia bezokoliczników.